صادرات ایران در سال۱۴۰۱ نسبت به سال۸۴ بیش از ۷۷درصد و واردات ۶۶درصد افت داشته است. این مساله باعث خواهد شد قدرت چانه‌زنی سیاسی ایران کاهش پیدا کند.
امیرقاسمی: گروه۷ متشکل از اقتصادهای بزرگ دنیا است که رابطه سیاسی و اقتصادی استراتژیکی با هم دارند. اعضای این گروه کشورهای ایالات‌متحده، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن و انگستان است که در ۳دهه‌گذشته بین ۳۰ تا ۴۰‌درصد از تولید ناخالص جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. همین آمار اهمیت رابطه تجاری با اعضای این گروه را نشان می‌دهد.

ایران از دیرباز رابطه تجاری موفقی با اعضای این گروه داشته‌است. کشورهای آلمان و انگلستان در طول ۴۰ سال‌گذشته همواره جزو شرکای تجاری مهم ایران بوده‌‌‌‌‌اند و ایتالیا، ژاپن و فرانسه قبل از تحریم‌ها مبادلات تجاری بالایی با ایران داشتند. در این بین، حتی ایالات‌متحده که از ۴دهه‌گذشته رابطه سیاسی مثبتی با ایران نداشته، در برهه‌‌‌‌‌هایی صادرات چند صد‌میلیون دلاری به ایران داشته‌است.

بررسی آمارهای تجارت ایران با کشورهای گروه۷ حاوی چند نکته حائزاهمیت است. نکته اول آن است که گرچه با توجه به وضعیت رابطه سیاسی ایران با غرب، حجم مبادلات تجاری ایران با اعضای این گروه دستخوش تغییرات زیادی شده، اما آنچه ثابت بوده تراز تجاری به‌شدت منفی در رابطه با اعضای گروه۷ است. نسبت صادرات به واردات با اعضای این گروه معمولا کمتر از ۲۰‌درصد و در برخی سال‌ها کمتر از ۱۰‌درصد بوده‌است. نکته دوم آن است که درحالی‌که احتمالا تصور عمومی آن است که بعد از اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران، رابطه تجاری با کشورهای گروه۷ به‌طور کامل قطع شده‌است، اما این تصور چندان با واقعیت تناسبی ندارد. در سال‌۱۴۰۱، ایران بیش از ۴.۳‌میلیارد دلار از این کشورها کالا وارد کرده‌است. این رقم برای سال‌۱۴۰۰، معادل ۴.۲‌میلیارد دلار محاسبه شده‌است؛ در واقع در سال‌گذشته بیش از ۷‌درصد از واردات ایران از مبدا این کشورها انجام شده و این در حالی است که در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ صادرات ایران به کشورهای عضو این گروه به ترتیب نزدیک به ۵۷۸ و ۳۱۴‌میلیون دلار محاسبه شده‌است که به ترتیب تراز نزدیک به منفی ۳.۶ و ۴‌میلیارد دلار را در مبادلات تجاری با این کشورها نشان می‌دهد.

ماه عسل ایران و گروه۷
سه‌دهه ‌قبل زمانی‌که مجموع صادرات غیرنفتی کشور کمتر از ۴‌میلیارد دلار و میزان واردات در حدود ۲۰‌میلیارد دلار بود، ایران رابطه تجاری مستحکمی با کشورهای گروه۷ داشت. در سال‌۱۳۷۲ یعنی سال‌آخر دولت پنجم نزدیک به ۴۱‌درصد صادرات غیرنفتی ایران به مقصد کشورهای گروه۷ و ۵۵‌درصد واردات ایران از مبدا این کشورها بوده‌است.

در این سال‌ایران در حدود یک‌میلیارد و ۵۲۸‌میلیون دلار کالا به این کشورها صادر و از آنها بیش از ۱۱‌میلیارد دلار کالا وارد کرده‌است. سال‌۷۲، تنها ۵ سال‌از پایان جنگ تحمیلی علیه ایران فاصله داشتیم و نیاز کشور به بازسازی ایجاب می‌کرد که ماشین‌آلات و مواد اولیه به کشور وارد شود. در آن زمان هنوز تحریم‌های داماتو به تصویب نرسیده بود و آمریکا بیش از ۸۲۴‌میلیون دلار به ایران کالا صادر می‌کرد؛ رقمی معادل ۴‌درصد کل ارزش واردات ایران. علاوه‌بر آمریکا دیگر کشورهای گروه۷ نیز تجارت قابل‌توجهی با ایران داشتند. کشورهای آلمان و ژاپن در سال‌مذکور، به ترتیب ۴‌میلیارد دلار و ۲.۳۴‌میلیارد دلار به ایران کالا صادر کرده‌‌‌‌‌اند، در مقابل واردات این دو کشور از ایران نیز سهم زیادی از صادرات ایران را به خود اختصاص می‌داد. در این سال‌این دو کشور رقمی معادل ۹۹۴‌میلیون دلار از ایران کالا وارد کرده‌‌‌‌‌اند.
چهار سال‌بعد و در سال‌پایانی دولت ششم و آغاز به‌کار دولت هفتم، میزان صادرات و واردات ایران از کشورهای گروه۷، افت نسبی داشت، با این‌وجود این کشورها همچنان جزو شرکای مهم تجاری ایران محسوب می‌‌‌‌‌شدند. صادرات ایران به این کشورها ۳۱‌درصد از مجموع صادرات ایران و واردات از این کشورها ۳۹‌درصد واردات ایران را شامل می‌شد. ایران در این سال‌۹۰۹‌میلیون دلار به این کشورها کالا صادر کرده و ۵.۵۴‌میلیارد دلار از این کشورها کالا وارد کرده‌است.

سال ۸۴ را می‌توان آخرین سالی دانست که هنوز رابطه ایران با غرب بحرانی نشده‌است. در آخرین سال‌ریاست‌جمهوری خاتمی و اولین سال‌آغاز به‌کار احمدی‌‌‌‌‌نژاد ایران یک‌میلیارد و ۴۱۱‌میلیون دلار کالا معادل ۱۳‌درصد از ارزش کل صادرات ایران را به مقصد هفت کشور صنعتی صادر کرده‌است. همچنین ایران در این سال‌بیش از ۱۲.۸‌میلیارد دلار از مبدا این کشورها کالا وارد کرده؛ رقمی معادل یک‌سوم ارزش کل واردات کشور.

آغاز عصر تحریم‌ها
بعد از استقرار محمود احمدی‌نژاد، کشورهای غربی با رئیس‌جمهوری متفاوت از رئیس‌جمهورهای قبلی ایران مواجه شدند. رئیس‌جمهور جدید چندان رابطه با غرب را سودمند نمی‌دانست و به‌جای کشورهای غربی، آمریکای‌جنوبی، چین و روسیه را به‌عنوان هدف برای توسعه روابط سیاسی و اقتصادی انتخاب کرد. این رویکرد باعث شد تا با کاهش روابط تجاری ایران و کشورهای غربی فضا برای اعمال تحریم‌های همه‌جانبه علیه ایران آماده‌‌‌‌‌تر شود. در سال‌های پایانی دولت دهم سهم کشورهای گروه۷ از صادرات ایران به رقم بی‌سابقه ۲‌درصد رسید، ‌همچنین سهم واردات از این کشورها نسبت به کل واردات ایران به رقم بی‌سابقه ۱۱‌درصد در سال‌۱۳۹۱ رسید. در این سال‌ایران تنها ۷۱۴‌میلیون دلار به این ۷ کشور کالا صادر کرد و از این کشورها کمی بیشتر از ۶‌میلیارد دلار واردات داشت.

حتی در این دوره هم ایران واردات قابل‌توجهی از کشورهای اروپایی داشته‌است. ایران بازار بزرگی برای کشورهای اروپایی محسوب می‌‌‌‌‌شده و این کشورها تمایل نداشتند تا به‌راحتی از بازار ایران خارج شوند. در سال۱۳۹۱ ایران ۹۸۳‌میلیون دلار از انگلستان، یک‌میلیارد و ۸۴‌میلیون دلار از ایتالیا و ۲‌میلیارد و ۸۴۴‌میلیون دلار از آلمان کالا وارد کرده‌است. حتی در همین دوره که تنش‌ها بین ایران و آمریکا به نقطه اوج خود رسیده بود، آمریکا ۱۳۳‌میلیون دلار به ایران کالا صادر کرده‌بود، در مقابل صادرات ایران به کشورهای مذکور رقمی کمتر از ۱۲‌درصد واردات ایران بوده‌است؛ در واقع در بحرانی‌‌‌‌‌ترین وضعیت سیاسی میان ایران و غرب آنچه مورد تحریم قرارگرفته، صادرات ایران است و این کشورها بازار ایران را به دلیل تحریم‌ها کاملا رها نکرده‌‌‌‌‌اند.

باز‌شدن روزنه‌‌‌‌‌ها
با شروع به‌کار دولت یازدهم زمزمه‌‌‌‌‌هایی مبنی‌بر شروع مذاکرات جدی میان ایران و غرب به گوش رسید. پیش‌‌‌‌‌تر در دوره تبلیغات انتخاباتی، حسن روحانی وعده داده بود که در صورت پیروزی ترمیم رابطه با غرب را در دستور کار قرار خواهد داد. دو سال‌پس از شروع به‌کار دولت، در سال‌۹۴ این وعده‌‌‌‌‌ها تحقق یافت و میزان صادرات ایران به ۷کشور صنعتی افزایش سه‌برابری یافت. در این سال‌ایران در حدود ۲‌میلیارد و ۲۱۳‌میلیون دلار به کشورهای گروه۷ صادرات داشته؛ رقمی معادل ۵‌درصد ارزش کل صادرات ایران. همچنین در این سال‌تراز تجاری ایران با کشورهای این گروه بهبود یافته و به رقم منفی ۲‌میلیارد ۱۷۰‌میلیون دلار رسید. در این سال‌ایران از کشورهای گروه۷ نزدیک به ۴‌میلیارد و ۳۸۳‌میلیون دلار واردات داشته که معادل ۱۱‌درصد ارزش کل واردات ایران در این سال‌است.

روند افزایش میزان صادرات ایران به گروه۷ در سال‌های بعد تداوم نیافت و دو سال‌بعد ایران تنها نزدیک به یک‌میلیارد و ۴۹۵‌میلیون دلار به این کشورها کالا صادر کرده‌بود، در مقابل در سال‌۹۶ واردات ایران از این کشورها افزایش ۹۰‌درصدی داشته و رقم ۸‌میلیارد و ۳۳۸‌میلیون دلار را ثبت کرده است؛ در واقع در سال‌۹۶ نسبت به سال‌۹۴ حجم تجارت ایران با اعضای گروه۷ نزدیک به ۵۰‌درصد رشد داشته که مشخصا از نتایج توافق با ۶ قدرت جهانی است.

روابط تیره می‌شود
با خارج‌شدن دونالد ترامپ از توافق برجام و اعمال تحریم‌های بیشتر علیه ایران، تجارت ایران و اعضای گروه۷ به‌شدت کاهش پیدا کرد. در سال‌۱۴۰۰ ایران فقط در حدود ۵۷۸‌میلیون دلار کالا به این ۷ کشور صادرات داشته که رقمی معادل یک‌درصد از ارزش صادرات ایران است؛ در واقع در کمتر از ۴سال ‌صادرات ایران به این کشورها بیش از ۶۰‌درصد افت داشته‌است. واردات ایران نیز در این سال‌با افت نزدیک به ۵۰‌درصدی نسبت به سال‌۹۶ به رقم ۴‌میلیارد و ۲۰۸‌میلیون دلار رسیده‌است.

در سال‌گذشته نیز گرچه میزان واردات ایران از کشورهای گروه۷ رشد اندکی نسبت به سال‌قبل داشته، اما صادرات به این کشورها افت محسوسی داشته‌است. در سال‌۱۴۰۱، میزان واردات ایران از کشورهای مذکور در حدود ۴‌میلیارد و ۳۶۹‌میلیون دلار بوده که نزدیک به ۴‌درصد رشد نسبت به سال‌۱۴۰۰ را نشان می‌دهد در مقابل صادرات ایران به این کشورها با نزدیک به ۴۵‌درصد افت، به رقم ۳۱۴‌میلیون دلار رسیده که کمی بیشتر از ۰.۵‌درصد از کل ارزش صادرات ایران است. رقمی که به هیچ‌عنوان با سهم کشورهای گروه۷ از تولید ناخالص جهانی متناسب نیست. ایران در سال‌۱۴۰۱ در حدود ۱۲۲‌هزار دلار به آمریکا، ۱۵‌میلیون دلار به انگلستان، بیش از ۹‌میلیون دلار به فرانسه، ۱۵.۵‌میلیون دلار به کانادا و ۱۲.۶‌میلیون دلار به ژاپن کالا صادر کرده‌است. این آمار نشان می‌دهد که سهم این ۵ کشور مهم در اقتصاد جهان از صادرات ایران به اندازه ۲۵‌درصد ارزش صادرات ایران به موزامبیک در سال‌۱۴۰۱ است. وضعیت ایران در سال‌۱۴۰۱ در بخش واردات کاملا متفاوت است. در این سال، در اوج تنش‌های ایران و غرب، ایران نزدیک به ۱۰۰‌میلیون دلار ازآمریکا کالا وارد کرده‌است. میزان واردات ایران از انگلستان یک‌میلیارد و ۱۳۰‌میلیون دلار و از آلمان ۲‌میلیارد و ۱۹‌میلیون دلار بوده‌است. آمارهای تجارت ایران در ۶ ماهه نخست سال‌جاری نیز تغییر قابل‌توجهی نداشته‌است. نام هیچکدام از کشورهای گروه۷ در بین ۱۰مقصد اصلی صادرات کشور مشاهده نمی‌شود، در مقابل در بین ۱۰ مبدا اصلی واردات کشور نام ۴ کشور اروپایی دیده می‌شود که دو کشور عضو گروه۷ هستند. در ۶ ماهه منتهی به شهریور۱۴۰۲، ایران یک‌میلیارد و ۷۳‌میلیون دلار از آلمان و ۴۹۹‌میلیون دلار از انگلستان کالا وارد کرده‌است؛ رقمی که مجموعا بیش از ۵‌درصد واردات ایران در این مدت را شامل می‌شود.

تحریم صادرات؛ آزادی واردات
تجارت ایران با کشورهای عضو گروه۷ در ۳۰سال ‌گذشته فراز و نشیب بسیار زیادی داشته‌است. در دولت‌های پنجم تا هشتم، کشورهای گروه۷ مهم‌ترین مقاصد صادراتی و مبادی وارداتی ایران محسوب می‌‌‌‌‌شدند. به دلیل اینکه در سال‌ها مذکور بازسازی خرابی‌‌‌‌‌های ناشی از جنگ تحمیلی و رشد اقتصادی اولویت اول کابینه محسوب می‌‌‌‌‌شدند، دولتمردان تلاش داشتند تا روابط خود با هفت کشور مهم در اقتصاد جهانی را حفظ کنند. از ابتدای شروع به‌کار دولت پنجم تا سال‌۸۴، بین ۳۰ تا ۶۰‌درصد ارزش واردات ایران از مبدا کشورهای گروه۷ تامین می‌شد. همچنین در همین مدت بین ۱۰ تا ۴۵‌درصد صادرات غیرنفتی کشور نیز به این مقاصد ارسال شده‌است. در این دوره میزان مبادلات تجاری ایران، با سهم کشورهای گروه۷ از تجارت‌جهانی تناسب داشت. در این مدت زمانی آلمان و ژاپن از شرکای تجاری مهم کشور محسوب می‌شدند و ایران با فرانسه، انگلستان، ایتالیا مبادلات تجاری قابل‌قبولی داشت. جالب اینکه حتی روابط تجاری ایران و آمریکا هم کاملا از بین نرفته بود و این کشور سهم قابل‌توجهی در صادرات و واردات ایران داشته‌است.

رابطه تجاری این سال‌ها باعث‌شده بود که ایران بتواند در مذاکرات با کشورهای غربی دست بالاتری داشته‌باشد زیرا کشورهایی مانند فرانسه، انگلستان و آلمان هنوز تمایل داشتند تا منافع اقتصادی خود را در ایران حفظ کنند و بنابراین تمایل چندانی به‌همراهی با آمریکا برای تقابل با ایران نداشتند. به‌عنوان مثال در مذاکرات دهه‌۸۰ شمسی، کشورهای مذکور با ارائه بسته‌‌‌‌‌های سرمایه‌گذاری، تلاش داشتند بازار ایران را همچنان حفظ کنند. با تغییرات سیاسی در ایران و عزم رئیس دولت‌های نهم و دهم برای پیدا‌کردن شرکای تجاری جدید در بین کشورهای شرقی و کشورهای آمریکای‌جنوبی و مرکزی، به‌مرور شرکت‌های غربی ایران را ترک کرده و رابطه تجاری ایران با کشورهای گروه۷ به‌شدت کاهش پیدا کرد.

این روند به‌رغم تغییرات مقطعی در سال‌های میانی دهه‌ ۹۰ شمسی همچنان ادامه پیدا کرد، تا جایی‌که در سال‌های اخیر میزان تجارت ایران با کشورهای گروه ۷ به پایین‌ترین سطح خود در ۳۰سال‌گذشته رسیده است.

به دلیل اینکه در ۳۰سال‌گذشته، قدرت‌های جدیدی به عرصه تجارت‌جهانی وارد شدند، ایران موفق شده بخشی از کاهش تجارت خود با گروه ۷ را با افزایش مبادلات با کشورهایی همچون چین، روسیه و هند جبران کند، اما واقعیت این است که با در نظر گرفتن تغییرات قابل‌توجه در تجارت‌ جهانی جایگزینی کامل کشورهای گروه ۷ امکان‌پذیر نیست.

در بیشتر سال‌های گذشته نسبت ده‌درصدی صادرات ایران به کشورهای گروه ۷ به واردات ایران از این کشورها حفظ شده‌است. حتی در کم‌‌‌‌‌رونق‌‌‌‌‌ترین سال‌های تجارت ایران و گروه ۷، کشورهای این گروه بین ۴ تا ۸‌میلیارد دلار به ایران صادرات داشته‌‌‌‌‌اند؛ در مقابل تحریم‌ها باعث شده ‌است که ایران مهم‌ترین بازارهای جهان را به‌مرور از دست بدهد. بازارهایی که ایران می‌توانست به آنها صادرات با ارزش‌افزوده بالاتر و با قیمت بیشتری داشته‌باشد. آمارهای واردات به روشنی بیانگر آن است که حذف تولیدات کشورهای صنعتی از بازار ایران امکان‌پذیر نیست و تحریم‌ها تنها باعث شده‌ است که کالاهای ایرانی راه سخت‌‌‌‌‌تری برای ورود به بازارهای جهانی داشته باشند.

متاسفانه در سطح سیاستگذاری همچنان با این خطای شناختی مواجه هستیم که می‌توان بدون‌توجه به ۳۰‌درصد از اقتصاد جهان همچنان در تجارت‌جهانی نقش‌آفرینی کرد، درحالی‌که بقیه کشورها، حتی کشورهایی که ایران با آنها رابطه سیاسی نزدیکی دارد، بین ایران و مهم‌ترین قدرت‌های اقتصاد جهانی مشخصا اولویت را به کشورهایی که در نقشه تجارت اهمیت بیش‌‌‌‌‌تری دارند خواهند داد. ادامه‌دادن به سیاستگذاری بر اساس این خطای شناختی باعث خواهد شد تمرکز تجارت ایران بیشتر شده، قدرت چانه‌زنی در عرصه سیاست خارجی افزایش‌یافته و در نتیجه کشور با خطرات متعددی روبه‌رو شود که جبران اثرات آن ممکن است دهه‌‌‌‌‌ها زمان ببرد. لازم است در عین تلاش برای همکاری با کشورهای شرقی و شرکای جدید در منطقه خاورمیانه، آفریقا و آمریکای‌جنوبی مذاکره برای لغو تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را در دستور کار قرار داد تا علاوه‌بر ورود کالاهای گروه۷ به ایران، امکان صادرات کالاهای ایرانی نیز فراهم شود.
منبع: دنیای اقتصاد