جمعه 7 ارديبهشت 1403 شمسی /4/26/2024 8:42:44 AM
اقتصادنامه: عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی در اولین گفت وگوی رسمی در سمت رئیس کل بانک مرکزی، یکشنبه شب 14 مرداد 1397 با حضور در گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه دوم سیما بسته جدید ارزی دولت را تشریح کرد. بسته ای که پس از چهار ماه بگیر و ببند و قاچاق اعلام کردن بازار آزاد ارز، باعث امیدواری برخی اقتصاددانان به بازگشت آرامش به بازار و کشف قیمت انواع ارز در این بازار شده است.
اما همتی در این گفت و گو به چه مواری اشاره کرد و از کنار کدام مسائل به راحتی عبور کرد. بررسی های اقتصادنامه نشان می دهد که از میان تمام اقتصاددانان ایران، پویا ناظران تنها اقتصاددانی است که با دقت این اظهرات را تجریه و تحلیل کرده است.
اقتصادنامه بدون دخل و تصرف در محتوای اصلی نقدهای پویا ناظران، با اصلاحاتی اندک، کالبدشکافی او از اظهارات رئیس کل جدید بانک مرکزی را از کانالش منتشر کرده است.
---
یکی از نکات مثبت مصاحبه آقای دکتر همتی، رو راست بودن ایشون در مورد واقعیتهای اقتصاد بود. این رو راست بودن قطعا اعتبار بانک مرکزی رو در جامعه افزایش می‌ده.
بعنوان مثال، ایشون رانت و فساد ناشی از تصمیم فروردین ماه رو پذیرفتند.
«نرخ ترجیحی رانتهایی ایجاد کرده بود»
«هر چیزی که نرخ ترجیحی دستوری باشه، توش رانت و فساد خواهد بود»
همینطور ایشون تورم موجود در بازار رو منکر نشدند.
«اتوموبیل گرون شده، موبایل گرون شده، خونه قدری گرون شده»
اثر منفی قاچاق دونستن ارز در آشوب ارزی ماههای اخیر رو پذیرفتند.
«قاچاق اعلام کردن ارز مشکلات جدی بوجود آورده»
اما وقتی رسیدیم به راه حل، بنظر اومد که ایشون به نقش آزادسازی در از بین بردن رانت معتقد نیستند. مثلا گفتند:
«شفاف باشه کار»
شفافیت خوبه، اما بجای خود. شفافیت ابزار یک نوع خاصی از مشکلاته. آچار فرانسه رفع همه انواع رانتها که نیست! وقتی سوال شد که چه تضمینی هست که بوروکراسی وزارت صمت که قراره تصمیم بگیره چی «اساسیه» و چی «ضروری» به فساد، رانت و ارتشا منجر نشه، تنها جوابشون این بود که:
«تعهد کردن ... رییس جمهور وقت گذاشتند .. دوستان تعهد کردن بر اساس اونچه احساس نیاز می‌کنند این کار رو انجام بدن ... اعتماد داریم به دوستانمون»
این که نشد سیاستگذاری!
ایشون بر اثر رشد نقدینگی تاکید کردند که نکته مثبتی بود:
«این مشکلاتی که اتفاق افتاد بخاطر حجم نقدینگیه»
«بانکها باید از خلق پول جلوگیری بکنند ... باید از اضافه برداشت جلوگیری بکنند»
خب وظیفه خلق پول با بانکهاست. تصور می‌کنم منظور ایشون این بود که بانکها از خلق پول بیش از حد جلوگیری کنند، اگر نه خلق پول که باید باشه.
اما ایشون نگفتند که چه جوری قراره میزان خلق پول کنترل بشه، و میزان درستش چقدره. یا برای جلوگیری از اضافه برداشت، نفهمیدم مشخصا چه برنامه‌ای دارند. هیچ اشاره‌ای نشد.
یکی از مولفه‌های بسته ارزی جدید، عرضه دلار ۴۲۰۰ برای کالاهای اساسیه.
بخشی از عواید ارزی کشور صرف واردات:
«کالاهای اساسی ... دارو، تجهیزات پزشکی ... و قوت روزانه مردم»
خواهد شد. ارز این کالاها از محل درآمد نفتی تامین میشه.
«چهل میلیارد دلار صادرات غیر نفتی خواهیم داشت ... نفت جدا که دست بانک مرکزیه برای کالاهای اساسی استفاده کنه»
اگرچه اصطلاحا این رو بازار اولیه می‌دونیم، اما آقای دکتر همتی به درستی تاکید کردند که این بازار نیست، بلکه یک تخصیصی‌ست که بر اساس مصالح حمایتی و معیشتی صورت میگیره.
«بازار نیست. تخصیصیه که دولت بانک مرکزی رو مجاز دونسته با ارز ۴۲۰۰ اینها تامین بشه»
چرا چنین کاری میشه؟ ایشون توضیح دادند که هدف از این تخصیص اینه که:
«کالاهای اساسی بدون افزایش نرخ به دست مردم برسه»
«نرخ کالاها تا پایان فروردین ۹۸ نباید تغییر بکنه»
چه ضمانتی هست؟ ارز ۴۲۰۰ فروردین ۹۷ از بروز تورم در طول اردیبهشت و خرداد جلوگیری نکرد. حالا چه تضمینی هست که از الان تا فروردین ۹۸ تورم ایجاد نکنه؟ فرمودند ضمانتش دو چیزه:
«اتمام حجت رییس جمهور و قول مسوولین»
سیاستگذاری با قول و حجت نمیشه که!!! باید یک مکانیسم مشخص و قابل ارزیابی اقتصادی در کار باشه، اگر نه، قطعا سیاستگذاری به شکست می‌انجامه. لذا ارزیابی من اینه که قیمت کالاهای اساسی تا فروردین ۹۸ ثابت نخواهند موند.
چه تضمینی هست که ارز ۴۲۰۰ی رانت نشه بره تو جیب عده‌ای؟ آقای دکتر همتی پاسخ دادند که:
«انشاالله [رانت] نخواهد بود»
اما من خدمت شما اطمینان می‌دم که قطع یقین فساد خواهد بود. از محل این ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلاری که بین الان تا فروردین ۹۸، به نصف قیمت، به یه عده واردکننده فروخته خواهد شد، دست کم «ده هزار میلیارد تومن» و احتمالا بین «سی تا چهل هزار میلیارد تومن» رانت بین افراد خاصی توزیع خواهد شد.
اطمینان من از اینجاست که این قانون اقتصاد رو ما بارها آزمودیم و هربار همین نتیجه رو گرفتیم. حالا چرا باز می‌خواهیم بیازماییم؟ الله اعلم!
مولفه اصلی بسته ارزی، بازاریه که پتروشیمی، فولاد، و دیگر صادرکننده‌ها ارزشون رو توش می‌فروشند. اگرچه اصطلاحا به این بازار میگیم بازار ثانویه، اما واقعا بازار اصلی این بازاره.
«بقیه کالاها، ارزشون میاد تو این بازار»
امید من این بود که نرخ ارز در این بازار
«حالت auction پیدا می‌کنه»
یعنی آزادانه، و شبیه مکانیسمی چون بازار بورس سهام، تعیین میشه.
اما آنچه این امید رو ناامید می‌کنه، تناقض موجود در چهار جمله بعده:
«شکل گیری قیمت بر اساس عرضه و تقاضا اتفاق خواهد افتاد»
«عرضه تقاضا اینجوری نیست که همینجوری ول بشه»
«ما معتقدیم بازار خودش بهترین [نامفهوم] ما در نرخ دخالت نخواهیم کرد»
«ولی حتما بانک مرکزی ارز پرقدرت خود بانک مرکزی رو داره ... در واقع اینجا خواهد بود ... در مواقعی که احساس کنه ضرورت داره در اینجا وارد خواهد شد.»
بله؟! چی؟!!!! الان بالاخره چی شد؟ آزاده یا نیست؟ دخالت میشه یا نه؟
این گزاره‌ها نشون می‌ده که رییس کل، یک رویکرد نظری مشخص به بازار نداره. برای خوشایند شنونده‌ها، همه چیز رو میگه.
بگذریم. «ارز پرقدرت بانک مرکزی» دیگه چه صیغه‌ایه؟ بانک مرکزی «پول پرقدرت» داره که ارز منتشر شده توسط خودشه. مثلا «پول پرقدرت» بانک مرکزی ایران ریاله، و «پول پرقدرت» بانک مرکزی آمریکا دلاره. چرا بهش میگیم «پرقدرت»؟ چون وقتی وارد نظام بانکی میشه، در فرایند خلق نقدینگی، هر یه دونه‌اش میشه پنج شش تا. اما چیزی به نام «ارز پر قدرت» نداریم. بانک مرکزی ایران نمی‌تونه دلاری وارد اقتصاد ایران بکنه که هر یه دونه‌اش بشه پنج شش تا. آقای رییس کل «ارز پرقدرت» رو از کجا آوردند؟
از آقای دکتر همتی سوال شد که با توجه به عدم اقبال به بازار ثانویه در یک ماه گذشته، چه تضمینی هست که از این به بعد از بازار ثانویه استقبال بشه. پاسخهای مختلفی می‌تونستند بدهند، از جمله اینکه این تنها بازار خواهد بود و چون قیمتش تعادلیه، به خریدار و فروشنده انگیزه ورود به این بازار می‌ده. اما پاسخ ایشون این بود:
«تمهیداتی رو جناب آقای رییس جمهور اتخاذ کردند ... من مطمئنم که این اتفاق خواهد افتاد و در بازار دوم حضور جدی خواهد داشت»
این که نشد جواب! آخه این چه وضع سیاستگذاریه؟! اگر همه چیز به حجت و تمهید رییس‌جمهور بند باشه، به بانک مرکزی مستقل نمی‌رسیم.
بزرگترین اشکال این بازار، محدودیتهاییه که برای کالاهای قابل واردکردن اعمال می‌کنه. ارز چه کالاهایی رو میشه تو این بازار تامین کرد؟
«اونهایی که ثبت سفارش در وزارت صمت خواهد شد»
«براساس برنامه ریزی وزارت صمت ... برمبنای ثبت سفارشی که برای کشور ضروری باشه»
برای وارد کردن یک کالا، چه شرایطی باید احراز بشه؟
«اگر اونجا تشخیص بدن این ضروریه میاد میشینه تو سیستم ... صمت تصمیم میگیره ... می خواهد مصرفی باشه می‌خواد واسطه‌ای باشه می‌خواد مواد اولیه باشه.»
اینها یعنی بورورکراسی. یعنی شما یه چیزی بخواهید وارد کنید، باید هفته‌ها، و چه بسا ماه‌ها، در راهروهای وزارت صمت بدوید، التماس کنید، پول چایی بدید، سکه هدیه بدید، تا بالاخره ثبت سفارش رو بگیرید.
قطعا رانتهای بسیاری دراین مسیر توزیع خواهد شد.
اما درهای این بازار به روی واردکنندگانی که بخاطر تحریم نمی‌تونند با سیستم بانکی کار کنند، و همینطور مردم عادی، بسته‌ست. اونها باید برند صرافی. در بخش چهارم، به تجزیه و تحلیل فرمایشات آقای دکتر همتی در مورد بازار صرافیها می‌پردازیم.
بازار اصلی ارز، ملقب به بازار ثانویه، در سامانه نیماست. ظاهرا این سامانه فقط با سیستم بانکی کار می‌کنه، اگرچه شنیده‌ام قراره از طریق صرافیهای و خارج از سیستم بانکی هم بشه ارز جابجا کرد. باید صبر کرد و دید. نکته حائز اهمیت اینه که شرکتهایی که جنس تحریمی وارد می‌کنند، عملا نمی‌تونند با سیستم بانکی کار کنند. علاوه بر اون، اگر جنسی که می‌خواهند وارد کنند، به درست یا غلط، در فهرست وزارت صمت نباشه، باز نمی‌تونند از نیما ارز بگیرند. اگر سامانه نیما نیازشون رو برآورده نکنه ارزشون رو از کجا تامین کنند؟ از واردکننده که بگذریم، مردم عادی ارزشون رو از کجا تامین کنند؟
«بازار صرافی ... بازار خرده»
صرافیها در معامله ارز آزادند؟
«خرید که مشکل ندارند تو فروشش باید یه مقدار کنترل بشه»
این یعنی بازار صرافی برخی از نیازهای مردم عادی رو برآورده نخواهد کرد، و بازار سیاهی که این چند ماهه شکل گرفت، تداوم خواهد داشت.
در مورد معاملات صرافیها؛ اولا اشاره به cash بودن معاملات شد، و ثانیا خرد بودن معاملات. این در حالیه که سابقا صرافیها با حواله هم معامله می‌کردند و گاهی معاملات بزرگی هم می‌کردند. در زمان تحریم، این شبکه صرافیها بیش از پیش برای تداوم واردات دستگاه‌های صنعتی، بخصوص با فن‌آوری پیشرفته، مهمه.
از صحبت آقای همتی بر میاد که وارد‌کننده‌هایی که نمی‌تونند با سامانه نیما کار کنند، از صرافیها هم نمی‌تونند دلار بگیرند.
«شما نمی‌تونی بری صرافی بگی من ۵۰ هزار دلار می‌خوام»
این خوب نیست. البته باید صبر کنیم تا در روزهای آینده دستورالعمل‌ها مشخص‌تر بشن بعد قضاوت قطعی بکنیم.
سوال دیگه‌ای که ایجاد میشه اینه که اگه نرخ در بازار ارز صرافیها از نرخ بازار اصلی ارز منحرف شد چی میشه؟ گفتند:
«صرافیها در بازار ثانوی clear می‌شن»
ولی اگر خرید در بازار ثانوی ثبت سفارش و اجازه صمت لازم داره، صرافیها چه جوری تقاضای خرد، مثلا ارز مسافرتی، رو در نیما تسویه می‌کنند؟ این سوال بدون جواب موند.
دست آخر هم آقای دکتر همتی خواستند که:
«صرافیهای محترم، کسانی که چند مدتی هست فعالیتشون تقریبا متوقف شده، واقعا صرافیها کمک بکنند به سیستم بانکی، به بانک مرکزی و به دولت»
این یعنی چی؟! آخه چرا باید از صرافیها همچین توقعی داشت، و چرا باید خواهش رییس کل از صرافیها یک مولفه سیاست ارزی باشه؟
یکی از ابزارهای سیاستگذاری ارزی معرفی شده این بود که:
«تصمیم گرفتیم دیگه بانک مرکزی سپرده ارزی بگیره از مردم»
فایده‌اش چیه؟
«اسکناسشون هم میاد تو چرخه بازی کشور می‌تونیم ازش استفاده بکنیم»
چه جوری استفاده می‌کنیم؟ بانک مرکزی به پشتوانه سپرده‌های ارزی مردم، وام ارزی می‌ده.
آقای دکتر همتی یادآور شدند که در گذشته پیش اومده که بانکها سپرده پذیری ارزی داشتند، اما چون موقع برداشت، ارز نداشتند بدهند، به سپرده‌گذارها ظلم شد. اما توضیح دادند که اینبار بانک مرکزی تضمین می‌کنه که سپرده ارزی مردم رو هر زمان خواستند پرداخت کنه.
«این دیگه مصوبه سران سه قوه‌ست. بانک مرکزی هم تضمین می‌کنه»
به چند دلیل این تضمین باورپذیر نیست:
۱) همون دفعه قبل، علت اینکه بانکها نتونستند سپرده ارزی رو بدهند و معادل ریالیش رو پرداختند این بود که بانک مرکزی نمی‌تونست به بانکها اعتبار ارزی بده و فقط اعتبار ریالی می‌داد. یعنی سرچشمه مشکل محدودیت ارزی خود بانک مرکزی بود.
۲) بانک مرکزی می‌خواد این ارز رو بیاره «تو چرخه بازی کشور». یعنی می‌خواد وام ارزی بده. کسی که وام ارزی میگیره، میره ارز رو خرج می‌کنه تا ماشین آلات یا مواد اولیه وارد کنه. اما اگه نتونه بعدا درآمد ارزی بیشتر تولید کنه، نمی‌تونه وام ارزیش رو پس بده. در شرایط تحریمی، این بعید نیست. وقتی بر وام ارزیش نکول کنه، بانک هم نمی‌تونه سپرده ارزی مردم رو پس بده. ریال نیست که بگیم بانک مرکزی چاپ می‌کنه؛ دلاره!
۳) تا وقتی همه چیز آرومه، کسی سپرده ارزیش رو طلب نمی‌کنه. درست وقتی به دلیل مسایل سیاسی، منابع ارزی کشور کم میشه، سپرده‌گذارها هم نگران ارزشون می‌شن و می‌رن برداشت کنند. یعنی دقیقا روزی که بانک مرکزی منابع ارزی کافی نداره، تقاضای برداشت از سپرده ارزی بیشترین خواهد بود. اون روز می‌تونید تضمین بانک مرکزی رو بذارید در کوزه ...
۴) بانک مرکزی ایران در تحریم دلاریه! پس تضمین دلاریش باورپذیر نیست.
«من راجع به نرخش نه صحبت می‌کنم نه صحبت خواهم کرد ... خیلی بده که من بخواهم در نرخ ... نرخ رو بازار می‌دونه»
این موضع درستیه. این صحبت آقای دکتر همتی رو به فال نیک میگیرم.
البته همین مضمون رو در سال ۹۶ از زبان آقای دکتر سیف هم شنیده بودیم، اما چند ماه بعد، آشوب ۴۲۰۰ پیش اومد. امیدوارم آقای دکتر همتی پای این حرفشون بمونند و هرگز برای بازار نرخ تعیین نکنند.
«از مصرف کننده دفاع کنید ... مصرف کننده خوب بشه، تولید‌کننده هم خوب میشه، شک نکنید»
تولید کننده بدبخت ایرانی تاوان کدوم گناهش رو می‌ده؟
الزاما اینطور نیست که آقای دکتر همتی می‌فرمایند! یه مثال بزنم:
الان برنج قراره با ارز ۴۲۰۰ وارد بشه چون قوت اساسی مردمه. شالیکار بخت برگشته باید در اقتصادی با ارز نه ده هزار تومنی برنج بکاره، اما در بازار، با برنجی که با نرخ ۴۲۰۰ وارد شده رقابت کنه. خب کاملا منطقیه که امسال هیچ شالیکاری برنج نکاره. نمی‌صرفه! اما مصرف کننده خوشحاله چون دولت با پول نفت براش برنج خارجی آورده.
چه جوری دامدار باید در این اقتصاد گوسفند پرورش بده، بعد با گوشتی که دولت برای وارداتش از محل صادرات نفتی یارانه داده رقابت کنه؟ کشاورز، دامدار، و باغدار بیچاره صداشون به هیچ جا نمی‌رسه.
پس الزاما اینطور نیست که «اگه مصرف‌کننده خوب بشه، تولید کننده هم خوب میشه»
در یک اقتصاد درست، هم به مصرف دقت میشه هم به تولید؛ هم مصرف خوب میشه، هم تولید.
کارکرد قیمت بهینه دقیقاً همینه. قیمت بهینه به مصرف کننده میگه چقدر مصرف درسته، و از کجا مسرفانه میشه؛ به تولید کننده هم میگه چقدر تولید درسته، و از کجا تولید حکم اسراف مواد اولیه رو داره.
«در مورد بازار مالی بطور جدی برنامه دارم راجع بهش ... کنترل بازار ثانویه رو از طریق بازار باز و بازارهای مالی خواهیم کرد»
مجری در مورد بازار آتی سکه سوال کرد. آقای دکتر همتی اشاره کردند به «بازار باز». ما چیزی به نام «عملیات بازار باز» داریم، که اسم خاص هستش. تعبیر «بازار باز» بعنوان ابزار سیاستگذاری ارزی، تعبیر مرسومی در ادبیات اقتصادی نیست، لذا من واقعا نمی‌دونم ایشون دارند راجع به چی صحبت می‌کنند. بگذریم که «عملیات بازار باز» مربوط به مدیریت نرخ بهره بازار بین بانکیه و ذیل سیاستگذاری پولی قرار میگیره؛ یعنی دقیقا ربطی به سیاستگذاری ارزی نداره. حالا چه جوری آقای دکتر همتی از بازار آتی سکه رسیدند به «بازار باز» (دو مفهوم بی‌ربط)، و اینکه اصلا «بازار باز» چیه (یه تعبیر غیرمرسوم)، الله اعلم.
امیدوار بودم در پاسخ به سوال بعدی مجری که پرسید «عملیات بازار باز چیه؟» آقای دکتر همتی توضیح بدهند که اون مربوط به بازار بین بانکیه، تا من خیالم راحت بشه. اما پاسخ دادند:
«بذارید اینها رو به تدریج اجرا کنیم»
و من الان با شدت بیشتری نگرانم که رییس کل بانک مرکزی اصلا نمی‌دونه «عملیات بازار باز» یعنی چی و چه جایگاهی در سیاستگذاری داره.
«خوشبختانه من روابطم با مدیران بانکها خیلی خوبه باهاشون رفیق هستم»
تعارض منافع، بخصوص از نوع دربهای گردان، یکی از آفتهای سیستم نظارتی بانکی بوده. اینکه آقای دکتر همتی توضیح بدهند که:
«رفاقت من در کنار نظارت حرفه‌ای منه»
کافی نیست. شما یک کارمند میانی بانک مرکزی رو تصور کنید که در مقام ارزیاب بانکی، رفته یک بانک رو ارزیابی بکنه. اگه این کارمند احساس کنه این احتمال هست که مدیرعامل این بانک چند سال دیگه بشه رییس کل بانک مرکزی، یا بشه مسوول بخش نظارت بانکی مرکزی، یا صرفاً با رییس کل یا معاون نظارتی «رفیق» باشه، فکر می‌کنید چه جوری نظارت می‌کنه؟ چنان مدیرعامل بانکی رو بخاطر وضع بد ترازنامه بانک به چالش می‌کشه؟ همه آینده کاریش و بازنشستگی‌ش رو ریسک می‌کنه؟ شما بودید ریسک می‌کردید؟
بخاطر اجتناب از تعارض منافع، در بقیه دنیا اجازه نمی‌دهند کسی از هیئت مدیره یا هیئت عامل بانک، مستقیماً بیاد در سمتهای کلیدی بانک مرکزی قرار بگیره. با این صحبت آقای دکتر همتی، امید من نسبت به نظارت بر سیستم بانکی ناامید شد.
متن اظهارات همتی را در این لینک http://dolat.ir/detail/311125 بخوانید.
منبع: اقتصادنامه
مطالب مرتبط
